Ιστορίες, μύθοι και γεωλογία

Το σπήλαιο

Το σπήλαιο Σφενδόνη στους πρόποδες του Ψηλορείτη είναι μια από τις μεγαλύτερες φυσικές αρχιτεκτονικές δημιουργίες της Ελλάδας. Στο εσωτερικό του θα βρείτε σταλαγμίτες και σταλακτίτες, σχηματισμένους από τη ροή του νερού ανά τα έτη. Επισκεπτόμενοι το σπήλαιο θα ανακαλύψετε την εντυπωσιακή φυσική ομορφιά της Κρήτης. Είναι εύκολα προσβάσιμο από το χωριό Ζωνιανά.

Ιστορία

Μύθος

Ιστορία

Η ιστορία του σπηλαίου

Το σπήλαιο είναι από παλιά γνωστό στους κατοίκους της περιοχής. Αποτέλεσε δε σε δύσκολους καιρούς καταφύγιο και τόπο σωτηρίας για κατατρεγμένους και επαναστάτες (χαΐνηδες στην Κρητική διάλεκτο).

Πριν από μερικές δεκαετίες βρέθηκε αρθρωμένος ένας νεανικός σκελετός. Ο σκελετός ήταν καλυμμένος από σταλαγμιτικό υλικό, έξω από τον τελευταίο θάλαμο, στο «Θάλαμο του χαμένου παιδιού», όπως ονομάστηκε μετά. Φημολογείται πως ο σκελετός ανήκει στο νεαρό που σκότωσε ο Σφεντόνης ή ανήκει σε κάποιο παιδί που η περιέργεια και η γοητεία του αγνώστου τον οδήγησε μέσα στο σπήλαιο και αφού περιπλανήθηκε αρκετές ώρες στους πολυδαίδαλους διαδρόμους, έχασε την είσοδο χωρίς να καταφέρει να τη βρει ποτέ και πέθανε εκεί. Κανείς δεν μπορεί με βεβαιότητα να εξιχνιάσει αυτό το θάνατο.

Όπως αποδείχθηκε με αρχαιολογική σκαπάνη το σπήλαιο κατοικήθηκε από πολύ παλιότερα. Οι ανασκαφές που έγιναν στο σπήλαιο τον Ιανουάριο του 1987 από τον Ε. Γαβριλάκη για λογαριασμό της τοπικής Αρχαιολογικής Εφορίας, αποκάλυψαν ανθρώπινη εγκατάσταση κατά την Πρώιμη Μινωική Περίοδο(3500 – 2300/2150 π.Χ.), αλλά και υλικό από την Ύστερη Ρωμαϊκή Περίοδο. Βρέθηκε μια μικρή συνάθροιση 95 οστών ζώων, κατοικίδιων(αρνιά, κατσίκια, χοίροι) και άγριων (ελάφια) θηλαστικών.

Τέλος, το σπήλαιο αποτελεί μέρος του Φυσικού Πάρκου Ψηλορείτη, το οποίο ανήκει στο Ευρωπαϊκό δίκτυο Γεωπάρκων, ένα δίκτυο προστατευόμενων περιοχών με ιδιαίτερη γεωλογική κληρονομιά που τελεί υπό την αιγίδα της UNESCO.

Μύθος

Ο μύθος γύρω από το σπηλαίο

Χώρος χθόνιος, απόκοσμος και άγνωστος μέχρι πριν λίγες δεκαετίες, του Σφεντόνη η Τρύπα. Στο σκοτεινό κόσμο του σπηλαίου κρύβεται κανείς δεν ξέρει από πότε μια όμορφη, και αιθέρια ύπαρξη, μια νεράιδα. Κάθε μέρα, μια συγκεκριμένη ώρα, έβγαινε από το σπήλαιο και πήγαινε στην πηγή που υπάρχει λίγο πιο χαμηλά, στα Σκαφίδια, για να νιφτεί. Ένας βοσκός την είχε δει πολλές φορές. Κάθε φορά προσπαθούσε να την πλησιάσει κι αυτή κάθε φορά εξαφανιζόταν μέσα στο σπήλαιο. Ο πόθος και η περιέργεια τον έκαναν μια μέρα να την παραμονέψει. Μόλις την είδε, πιάνει την πάνινη σφεντόνα του και τη χτυπά με μια πέτρα.

Η μια εκδοχή του μύθου θέλει τη νεράιδα να χάνεται μέσα στο σπήλαιο αφήνοντας στην είσοδο ένα ματωμένο μαντίλι. Στην άλλη εκδοχή, ο βοσκός πλησίασε την πληγωμένη νεράιδα γοητευμένος από την ομορφιά της έσκυψε να τη φιλήσει.

Η νεράιδα τον απώθησε και τού τάξε πως αν δεν την πειράξει θα τού ‘δινε ένα καλάμι με μετάξι που θα το έγνεθε η οικογένειά του και οι απόγονοί του χωρίς να τελειώνει ποτέ. Ο βοσκός όμως δεν άντεξε να μη τη φιλήσει. Κλαίγοντας η νεράιδα τον καταράστηκε να τρέμουν τα χέρια του ίδιου και όλων της οικογένειάς του.

Ο Σφεντόνης

Παλαιότερα το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε σαν κρησφύγετο, αν και όχι ιδιαίτερα έντονα. Η κάπως μαυρισμένη από την καπνιά οροφή κοντά στην είσοδο, είναι σήμερα τα μόνα ορατά σημάδια που το μαρτυρούν. Από στόμα σε στόμα έφτασε μέχρι και σήμερα η ιστορία ενός σφακιανού χαΐνη (αντάρτη), ενός Σφεντόνη, που κρυβόταν στο σπήλαιο για αρκετό καιρό. Μια μέρα που ο Σφεντόνης έψηνε κρέας, τον είδε ένας νεαρός. Τον πλησίασε και του ζήτησε λίγο για να φάει. Ο χαΐνης από θυμό ή από φόβο μην τον προδώσει, τον κλότσησε τόσο δυνατά με το στιβάνι (μπότα) του που τον σκότωσε. Το όνομα του σπηλαίου μάλλον προέρχεται από τον Σφεντόνη.

Γεωλογία

και Ζωή στο σπήλαιο

Ο χώρος έξω από το σπήλαιο είναι εντυπωσιακός. Κατακόρυφες πλαγιές, ύψους μέχρι και 50 μέτρων, ορθώνονται σαν φυσικός τοίχος στη βορειοδυτική πλευρά των χώρων στάθμευσης και αναψυχής. Οι ογκώδεις μοναχικοί βράχοι, που στέκουν μετέωροι λες και κάποιος τους έβαλε εκεί, δεσπόζουν στο χώρο. Μέσα στις μικρές χαραμάδες τους, θυμάρια, ρίγανες, αστοιβίδες και άλλα φυτά προσπαθούν να ζήσουν με αξιοθαύμαστη υπομονή και επιμονή.

Η Κρήτη είναι η περιφέρεια με τα περισσότερα σπήλαια στην Ελλάδα και συνεπώς, έχει τα περισσότερα είδη σπηλαιόβιας πανίδας. Το μικροσκοπικό τρωγλόβιο ισόποδο Graeconiscus guanophilus έχει βρεθεί μόνο στο σπήλαιο Σφενδόνη Ζωνιανών και πουθενά αλλού στον κόσμο. Σε μέγεθος δεν ξεπερνά το ένα εκατοστό, είναι τυφλό και άχρωμο.

Η ζωή

Η ζωή διείσδυσε και στο εσωτερικό του Ψηλορείτη αναπτύσσοντας μορφές με προσαρμογές που τους επιτρέπουν να επιβιώνουν και να αναπαράγονται σε χώρους αιώνια σκοτεινούς και με ελάχιστη τροφή. Μέσα στο απόλυτο σκοτάδι και στην απόλυτη ησυχία τα τρωγλάβια ζώα, σιγοπερπατούν ή έρπουν στις ατελείωτες στοές που δημιουργούν οι χαραμάδες του υπεδάφους αναζητώντας τη λιγοστή τροφή και ταίρι για να ζευγαρώσουν.

Οι νυχτερίδες

Οι νυχτερίδες παράγουν τεράστιες ποσότητες κοπράνων γιατί κάθε βράδυ τρώνε τόση ποσότητα εντόμων όσο και το βάρος τους. Και τα τρία είδη που φωλιάζουν στα σπήλαιο ανήκουν στην οικογένεια των ρινολοφοειδών με κύριο γνώρισμα τη μορφολογικά ιδιόρρυθμη μύτη. Όταν κατά τη διάρκεια της ημέρας, κοιμούνται κρεμασμένες από την οροφή του σπηλαίου, τυλίγονται με τα μεμβρανώδη φτερά τους για να περιορίσουν την απώλεια θερμότητας από το σώμα τους.

Τα τρωκτικά

Μέσα στο σπήλαιο φωλιάζουν επίσης και πολλά ποντίκια, κυρίως αρουραίοι. Τα υπολείμματα της τροφής τους, όπως τσόφλια από βελανίδια, όταν μουχλιάσουν, είναι πρώτης τάξης τροφή σπηλαιόβια ζώα, τα σαπροφάγα.

Τα ασπόνδυλα

Το ασπόνδυλα του σπηλαίου είναι αρκετά είδη. Τα πιο σημαντικά από αυτά, είναι τα ισόποδα, οι ψευδοσκορπιοί τα διπλόποδα, τα δίπλουρα και τα σαλιγκάρια. Παρατηρήστε ότι είναι όλα μικροσκοπικά, λεπτοκαμωμένα, άχρωμα και τυφλά. Κανένα από αυτά δεν μπορεί να ζήσει στο εξωτερικό περιβάλλον γιατί δεν αντέχουν στις κλιματικές αλλαγές. Αντιλαμβάνονται το περιβάλλον τους με τα εξαιρετικά ευαίσθητα απτικά και χημικά αισθητήριά τους και αντέχουν σε μεγάλες περιόδους ασιτίας. Τα είδη αυτά έχουν πολύ περιορισμένη γεωγραφική εξάπλωση, πολύ μικρούς πληθυσμούς και αποτελούν την τρωγλόβια βιοκοινωνία του σπηλαίου.

Η ζωή

Η ζωή διείσδυσε και στο εσωτερικό του Ψηλορείτη αναπτύσσοντας μορφές με προσαρμογές που τους επιτρέπουν να επιβιώνουν και να αναπαράγονται σε χώρους αιώνια σκοτεινούς και με ελάχιστη τροφή. Μέσα στο απόλυτο σκοτάδι και στην απόλυτη ησυχία τα τρωγλάβια ζώα, σιγοπερπατούν ή έρπουν στις ατελείωτες στοές που δημιουργούν οι χαραμάδες του υπεδάφους αναζητώ ντας τη λιγοστή τροφή και ταίρι για να ζευγαρώσουν.

Οι νυχτερίδες

Οι νυχτερίδες παράγουν τεράστιες ποσότητες κοπράνων γιατί κάθε βράδυ τρώνε τόση ποσότητα εντόμων όσο και το βάρος τους. Και τα τρία είδη που φωλιάζουν στα σπήλαιο ανήκουν στην οικογένεια των ρινολοφοειδών με κύριο γνώρισμα την μορφή λογικά ιδιόρρυθμη μύτη. Όταν κατά τη διάρκεια της ημέρας, κοιμούνται κρεμασμένες από την οροφή του σπηλαίου, τυλίγονται με τα μεμβρανώδη φτερά τους για να περιορίσουν την απώλεια θερμότητας από το σώμα τους.

Τα τρωκτικά

Τα ασπόνδυλα

Σταλακτίτες & Σταλαγμίτες

Βαθιά μέσα στο σπήλαιο, μόνο οι ήχοι από τις σταγόνες του νερού που πέφτουν από την οροφή αλλάζουν λίγο την αιώνια μονοτονία του σκοτεινού, σιωπηλού και υγρού περιβάλλοντος. Με τη σταγονοροή και την αργή κρυστάλλωση των αλάτων του νερού η φύση δημιουργεί γλυπτά πολύ υψηλής αισθητικής. Πόσο παράδοξο φαίνεται αλήθεια, να συμβαίνει αυτό σε αιώνια σκοτεινούς χώρους!

Το ανθρακικό ασβέστιο που είχε διαλύσει το νερό καθώς περνούσε από τις χαραμάδες των ασβεστολιθικών πετρωμάτων, κρυσταλλώνεται περιφερειακά μιας σταγόνας. Σιγά-σιγά, δημιουργείται ένας μικρός εύθραυστος σωλήνας. Όταν φράξει, το νερό αρχίζει να κυλάει στην εξωτερική του επιφάνεια. Καθώς το ανθρακικό ασβέστιο εξακολουθεί να κρυσταλλώνεται, δημιουργείται ο σταλακτίτης. Στα σημεία πρόσπτωσης των σταγόνων δημιουργούνται οι σταλαγμίτες. Είναι άπειρη η ποικιλία μεγεθών και σχημάτων που μπορούν να δημιουργηθούν. Εάν μάλιστα υπάρχουν διαλυμένα στο νερό και οξείδια μετάλλων, τότε το σταλαγμιτικό υλικό γίνεται έγχρωμο.

Σταλακτίτης

Ο σταλακτίτης δημιουργείται από τη συγκέντρωση ανθρακικού ασβεστίου κατά τη διάρκεια σταγονοροής στο εσωτερικό των σπηλαίων. Ανάλογα με την ποσότητα ανθρακικού ασβεστίου που κουβαλάει το νερό και ανάλογα με τη ροή και την ταχύτητά της, μπορούν να σχηματιστούν μέσα σε ελάχιστα χρόνια ή και μετά από την παρέλευση αιώνων. Ο χρωματισμός των σταλακτιτών προέρχεται από διάφορα οξείδια, ενώ όλοι οι σταλακτίτες έχουν μια μικρή σταγόνα νερού επάνω τους.

Σταλαγμίτης

Ο σταλαγμίτης σχηματίζεται κάτω από τον σταλακτίτη στο σημείο που οι σταγόνες φθάνουν στο έδαφος, συνεπώς, ο ρυθμός της δημιουργίας του είναι ανάλογος με εκείνον του σταλακτίτη. Οι σταλαγμίτες δημιουργούνται με τον ίδιο τρόπο με τους σταλακτίτες από το υπόλοιπο του ανθρακικού ασβεστίου που συμπαρασύρει η σταγόνα νερού στο πέσιμο της στο έδαφος. Η μόνη διαφορά είναι, ότι η ανάπτυξη τους ξεκινάει από το έδαφος.

Κρύσταλλα

Η συγκέντρωση του ανθρακικού ασβεστίου οδηγεί στη δημιουργία μικροσκοπικών κρυστάλλων που λαμπυρίζουν. Στο σπήλαιο Σφενδόνη η λάμψη αυτή είναι εμφανής σε πολλά πετρώματα του σπηλαίου, προσφέροντας ένα θεαματικό αποτέλεσμα, σαν κάποιος να έχει πασπαλίσει χρυσόσκονη.

Μαύρα σημεία

Τα μαύρα σημεία στην οροφή ενός σπηλαίου είναι οι θέσεις που αναπαύονται οι νυχτερίδες. Το μαύρο χρώμα οφείλεται κυρίως στα χνώτα τους, στο σμήγμα (ένα είδος λιπαντικού που έχουν στα φτερά τους & τις βοηθάει στο πέταγμα) αλλά και στα περιττώματά τους.

Κολώνες

Η ένωση του σταλακτίτη με το σταλαγμίτη οδηγεί στη δημιουργία κολώνων. Πρόκειται για εντυπωσιακούς σχηματισμούς που μπορούν να φτάσουν αρκετά μέτρα σε ύψος. Στο σπήλαιο του Σφενδόνη θα δείτε τις μεγαλύτερες κολώνες στην αίθουσα ‘Παλάτι’, ενώ στον ‘Παρθενώνα’ θα δείτε τις πιο συμμετρικές και κυματιστές.